Leszek Chodor, 9 lipca 2015
12-02-2025 dostosowano do nowego prawa budowlanego  i do przywrócenia pojęcia projekt techniczny, ale  jako części projektu budowlanego

Przedstawiono zasadę rozdziału rysunków warsztatowych (projektu wykonawcy) od dokumentacji wykonawczej (obecnie projektu technicznego).
Rysunki warsztatowe konstrukcji, w tym konstrukcji stalowych i żelbetowych, opracowuje Wykonawca lub Producent, a po opracowaniu przedstawia projektantowi do stwierdzenia zgodności z projektem podstawowym (budowlanym) i projektem technicznym przed rozpoczęciem produkcji elementów.

Wprowadzenie

Celem artykułu jest ustalenie jednolitych, międzybranżowych podstaw organizacji procesu projektowego, ze szczególnym uwzględnieniem definicji rysunków z projektu technicznego (do 1 sierpnia 2024 nazywanych rysunkami wykonawczymi)  i odróżnienie ich od rysunków warsztatowych.

Zasada rozdziału rysunków warsztatowych od projektu technicznego (dokumentacji wykonawczej) ma zapewnić:
1) prawidłowy podział kompetencji, praw i odpowiedzialności uczestników inwestycji na kolejnych etapach powstawania dokumentacji oraz prowadzenia inwestycji;
2) kilkustopniowe sprawdzanie jakości dokumentacji projektowej,  przed skierowaniem jej do realizacji, co zapewnia założoną jakość inwestycji oraz eliminuje kosztowne korekty już wykonanych elementów budowlanych;
3) zgodność treści, zawartości i szczegółowości dokumentacji z oczekiwaniami inżynierów europejskich.

Nazewnictwo i podział ról uczestników procesu budowlanego

Nazewnictwo projektów konstrukcji budowlanych stosowane w Polsce do roku 2020 prowadziło do szeregu nieporozumień.  Mimo sugestii zawartych w nazwach :
1) projekt wykonawczy,  faktycznie ograniczony do uszczegółowienie projektu budowlanego w stopniu umożliwiającym wykonanie robót budowlanych,  których pierwszym etapem jest opracowanie dokumentacji roboczej/rysunków warsztatowych przez wykonawcę/producenta prefabrykatów. Obecnie projekt wykonawczy przyjął nazwę projekt techniczny,

2) nadzór autorski nie ma większego związku z ustawą o ochronie praw autorskich. Nie musi być prowadzony przez autora projektu, ale powinien być prowadzony przez niezależnego od Wykonawcy projektanta – dlatego powinien być nazywany nadzorem projektowym.

Istotnymi postanowieniami, wynikającymi z zasady rozdziału ról uczestników inwestycji są:

1. Uczestnikami Inwestycji o odrębnych rolach są Inwestor, Projektant i Wykonawca
2. Najważniejszym uczestnikiem procesu budowlanego  jest Inwestor. Inwestor zapewnia finansowanie planowanej inwestycji budowlanej,  organizuje proces inwestycyjny oraz zapewnia  opracowania projektów, a także do wykonanie i odbiór robót  przez osoby o stosownych kwalifikacjach
   Inwestor przygotowuje Projekt, który ma charakter podstawowy (w Polsce nazywa się projektem budowlanym) z celem uzyskania pozwolenia na budowę lub zgłoszenia budowy. W celu przeprowadzenia przetargu i oszacowania kosztów inwestycji Inwestor opracowywał też projekt wykonawczy (często nazywany przetargowym). Do opracowania Projektu budowlanego i\lub  wykonawczego inwestor bezpośrednio wynajmuje Architekta – Projektanta.  Projektant jest osobą działajaćą w imieniu i na rzecz inwestora i z reguły jest osobą odrębną od wykonawcy.
3. Często Inwestor wynajmuje też profesjonalnego inwestora zastępczego, odpowiedzialnego za przygotowanie, organizację procesu inwestycyjnego oraz jego właściwą realizację. Inwestor zastępczy (w imieniu Inwestora)  zawiera umowy z poszczególnymi Wykonawcami i Nadzorem inwestorskim. Istotnym zadaniem inwestora zastępczego jest  zorganizowanie nadzoru Wykonawcy, w czym współpracuje z Projektantem pełniącym nadzór projektowy nad inwestycją.
4.  Drugim ważnym uczestnikiem procesu budowlanego jest Projektant – osoba odpowiedzialna za przygotowanie i wykonanie, zgodnie z obowiązującym w Polsce prawem, dokumentacji projektowej i technicznej dla inwestycji budowlanej. Projektantem jest Architekt lub niezależne, samodzielne wyspecjalizowane biuro studiów i projektów. Projektant posiada wymagane prawem uprawnienia budowlane do sporządzania projektów. Do podstawowych obowiązków Projektanta należy opracowanie Projektu i jego sprawdzenie w taki sposób, by uzyskać pozwolenie na budowę. Opracowanie dokumentacji projektowej przez projektanta ma na celu stworzenie modelowego planu inwestycji i stanowi etap przygotowania inwestycji do realizacji przez wykonawcę. Na tym etapie inwestor dokonuje wyboru kształtu obiektu, technologii wykonania, sposobu wykończenia planowanej inwestycji, użytych materiałów itp., co również ściśle wiąże się z kontrolą kosztów planowanej inwestycji.
5. Kluczowym uczestnikiem procesu budowlanego jest Wykonawca, który jest najczęściej wyspecjalizowaną firmą budowlaną, zatrudniającą innych wykonawców, w celu realizacji wszystkich prac przewidzianych w projekcie. Podstawowym zadaniem Wykonawcy jest wykonanie obiektu zgodnie z projektem przedstawionym przez Inwestora lub w w jego imieniu przez Projektanta.  W celu realizacji tego zadania przy większości obiektów wymagane  jest opracowanie przez Wykonawcę rysunków roboczych, dokumentacji technologicznej, a czasami nawet badań prototypów, próbny montaż itd.
6.  Czynności Wykonawcy są złożone z:
   a) opracowania rysunków roboczych (warsztatowych/ produkcyjnych/ technologicznych),
   b) uzgodnienia projektów roboczych z Projektantem i Inwestorem pod względem zgodności z Projektem oraz wymaganiami Inwestora przed rozpoczęciem wykonywania prac,
   c) przeprowadzenie robót  budowlanych na podstawie uzgodnionych rysunków i projektów roboczych i zgodnie z projektem.

Czynności Wykonawcy nie są i ze względu na rozmaite stosowane technologie, poziom techniczny, a przede wszystkim ze względu na wysoką odpowiedzialność – nie mogą być ograniczone wyłącznie do fizycznego wykonawstwa obiektu. Wykonawca może przekazać część swoich obowiązków na Projektanta, ale zgodnie z odrębną umową i za słusznym wynagrodzeniem.

Istotną częścią zasady rozdziału ról uczestników inwestycji: Inwestora, Projektanta i Wykonawcy – jest postanowienie, że Inżynierem budowy (Inspektorem nadzoru inwestorskiego) nie powinien być Wykonawca, a powinien nim być inżynier niezależny od Wykonawcy. Kontrakty standardowe zawierane w Europie zakładają, że Inżynierem jest osoba opracowująca projekt budowlany – Architekt lub Konstruktor inwestycji. Analiza tej części zasady rozdziału ról nie jest przedmiotem niniejszego artykułu.

Omawiana w niniejszym artykule zasada jest uniwersalna i dotyczy wszystkich branż nie tylko konstrukcyjnych. W branży konstrukcja dotyczy zarówno konstrukcji stalowych jak i żelbetowych, drewnianych, murowych, a także fundamentowania i specjalnych prac geotechnicznych i innych.

Należy zwrócić uwagę, ze w specyficznych podbranżach używane jest różne nazewnictwo. Niezależnie od tego jaka specyficzna nazwa jest używana, o rodzaju dokumentacji nie decyduje nazwa, ale treść oraz etap jej opracowywania. W skrócie wszelkie opracowania potrzebne wykonawcy do przeprowadzenia prac na podstawie dokumentacji wykonawczej projektanta, a przede wszystkim potrzebne do wyprodukowania prefabrykatów w wytwórni ( w szczególności w  zbrojarni) są rysunkami warsztatowymi lub kartami technologicznymi.

W branży konstrukcji geotechnicznych (pale i mikropale) przez dokumentację wykonawczą rozumie się dokumentację wytwarzaną przez Wykonawcę robot podczas wykonywania prac, a w tym: przebieg wiercenia, zastosowany sprzęt, cechy cieczy stabilizującej, poziom jej w otworze, zgodność przewierconego profilu gruntowego z danymi geotechnicznymi, (…), przebieg wbijania (wciskania), (…) zgodność dostarczonego zbrojenia z Projektem, prawidłowość wbudowania zbrojenia do otworu, dane dotyczące mieszanki betonowej, cechy mieszanki, zastosowań monitorowanie. Oczywiście przeprowadzenie tych czynności wymaga przygotowania przez wykonawcę rysunków, między innymi koszy zbrojeniowych ( rysunków nazywanych w niniejszym artykule rysunkami warsztatowymi) oraz kart technologicznych, projektu technologii i projektu montażu. Wszystkie te elementy powinny być zgodne z projektem wykonawczym oraz SST (szczegółową specyfikacją techniczną dostarczoną przez Projektanta [Instrukcja ITB 440/2008]. Analogiczne zasady  obowiązują przy wykonawstwie ścian szczelinowych.

Opracowanie dokumentacji powykonawczej bezdyskusyjnie pozostaje w wyłącznej kompetencji i w obowiązkach Wykonawcy i nie obciąża Projektanta niezależnie od branży.

Rys historyczny i kształtowanie się pojęć

Wraz z wejściem w życie  w roku 1994 nowego prawa budowlanego [1] do polskiej praktyki projektowej wtargnęło pojęcie projektu budowlanego, a jednocześnie nie ogłoszono końca ery projektu technicznego, stanowiącego odzwierciedlenie specyfiki polskiej praktyki inwestycji budowlanych, w której tworzono dokumentację jednoetapową: budowlano-wykonawczo-warsztatową. Stąd przez wiele lat pojawiało się szereg nieporozumień pomiędzy inwestorem, projektantem i wykonawcą. Konflikty na tym tle występują do dzisiaj, przede wszystkim w branży konstrukcyjnej, na skutek tego, że zgodnie z własnymi, wielopłaszczyznowymi interesami wykonawca żąda od projektanta dokumentacji warsztatowej, często popiera go inwestor dołączając swoje interesy, a projektant nie potrafi wykazać niezgodności tych żądań z praktyką europejską i nadążającymi za nimi polskimi przepisami i zwyczajami.

Wprowadzenie ustawy [2] spowodowało, że wiele tradycyjnych pojęć, w tym dotyczące definicji dokumentacji budowy, samodzielnych funkcji technicznych w budownictwie i uprawnień budowlanych, praw i obowiązków projektanta, przepisów karnych i odpowiedzialności zawodowej dotyczyły jedynie projektu budowlanego.

Projekt budowlany jest niezbędny organom administracji budowlanej do wydania decyzji o pozwoleniu na budowę i w tej decyzji podlega zatwierdzeniu. W przypadku budowy obiektów niewymagających takiej decyzji w ogóle nie jest potrzebny. Wykonywany jest zgodnie z rozporządzeniem [3] i nie jest  wystarczający do zbudowania obiektu.  Często zdarzało się, że Inwestorzy nie byli tego świadomi lub nie chcieli przyjąć tego faktu do wiadomości i oczekiwali , że jedyny wymagany przez prawo projekt (w tym wypadku projekt budowlany) pozwoli im na sporządzenie kosztorysów, przedmiarów robót, przeprowadzenie przetargów oraz wybudowanie obiektu.  Aby spełnić te oczekiwania, projektanci, mając świadomość funkcjonowania „rynku Inwestora”, często nadmiernie uszczegóławiają projekty budowlane, w znaczący sposób przekraczając wymagania rozporządzenia [3].

Nadmiernie uszczegółowione projekty budowlane stanowią kłopot dla urzędu. Znajduje to wyraz w piśmie Dyrektora Wydziału Urbanistyki i Architektury [4]) skierowanym do Oddziału Poznańskiego Stowarzyszenia Architektów Polskich, w którym stwierdza: „Dotychczasowa praktyka pokazuje, że załączane do wniosku o pozwolenie na budowę projekty budowlane zawierały projekty wykonawcze oraz bardzo rozbudowane opisy i części rysunkowe. Wskutek tego projekty dla jednego obiektu składały się niejednokrotnie z kilku tomów. Sytuacja taka prowadziła do wydłużenia postępowania administracyjnego przy tak obszernych dokumentacjach oraz powodowała konieczność zajmowania większych powierzchni dla celów archiwizacji akt”.

Rozwinięciem i uzupełnieniem projektu budowlanego jest dokumentacja projektowa powszechnie nazywana projektem wykonawczym. W 2004 weszło w życie rozporządzenie Ministra Infrastruktury w sprawie szczegółowego zakresu i formy dokumentacji projektowej, specyfikacji technicznych wykonania i odbioru robót budowlanych oraz programu funkcjonalno-użytkowego [5], wydane jako przepis wykonawczy do ustawy Prawo Zamówień Publicznych [6].  Projekt wykonawczy został tam wymieniony jako jeden z elementów dokumentacji projektowej, służącej do opisu przedmiotu zamówienia na wykonanie robót budowlanych, dla których  wymagane jest pozwolenie na budowę, a w treści rozporządzeniu podano jego zakres.

Niestety nie była to dostateczna regulacja prawna w punktu widzenia praktyki europejskiej, bo nadal nie wyodrębnia z projektu wykonawczego projektów roboczych (warsztatowych), które w świetle praktyki europejskiej i światowej pozostają w wyłącznych kompetencjach Wykonawcy.
W zwykłych warunkach Wykonawca projekty warsztatowe/robocze/produkcyjne wykonuje na własne potrzeby i z pomocą własnych sił, najczęściej  poprzez zlecenie prac dla grup roboczych inżynierów, związanych bezpośrednio z jego warsztatami wytwórczymi. Szczególne zapisy w umowie pomiędzy Projektantem, a Inwestorem lub Wykonawcą mogą tą zasadę zmienić, do tego stopnia, że projektant może wejść do grupy roboczej wykonawcy.

Dopiero  duża nowelizacja prawa budowlanego z 3020 roku ustawą [7] wprowadziła rozwiązania lepiej dostosowane do praktyki europejskiej, a mianowicie ustanowiła, że  projekt techniczny, obejmujący zakres wcześniejszego projektu wykonawczego – jest ostatnim etapem projektu budowlanego i prac właściwego, uprawnionego projektanta,

Należy wyraźnie oddzielić dokumentację wykonawczą ( obecnie projekt techniczny) od rysunków warsztatowych.

Przegląd etapów projektu/dokumentacji  budowlano-konstrukcyjnej

Projekt techniczny (2020 – nadal)

We wrześniu 2020 roku wraz z duża zmianą do prawa budowlanego wprowadzono nową definicję projektu technicznego, którego zakres ustanowiono w nowym rozporządzeniu w sprawie szczegółowego zakresu i formy projektu budowlanego (2022) [8], rozdz. 4. Projekt techniczny jest sporządzany przez projektanta  jako część projektu budowlanego  już po uzyskaniu pozwolenia na budowę, ale przed rozpoczęciem robót budowlanych i składa się z części opisowej oraz rysunkowej.

W części opisowej  (§ 23. [8])  projektant konstrukcji specyfikuje:

Definicja dokumentacji wykonawczej

Na dokumentację wykonawczą składają się projekty wykonawcze oraz  specyfikacje wykonania i odbioru prac budowlanych dla każdej roboty podstawowej , objętej inwestycją. W ramach konstrukcji mamy do czynienia najczęściej z robotami podstawowymi: specjalnymi geotechnicznymi, żelbetowymi oraz stalowymi.

Definicję prawną projektów wykonawczych zawiera rozporządzenie [9]:

„1. Projekty wykonawcze powinny uzupełniać i uszczegóławiać projekt budowlany w zakresie i stopniu dokładności niezbędnym do sporządzenia przedmiaru robót, kosztorysu inwestorskiego, przygotowania oferty przez wykonawcę i realizacji robót budowlanych.
2. Projekty wykonawcze zawierają rysunki w skali uwzględniającej specyfikę zamawianych robót i zastosowanych skal rysunków w projekcie budowlanym wraz z wyjaśnieniami opisowymi, które dotyczą:

• części obiektu,
• rozwiązań budowlano-konstrukcyjnych i materiałowych,
• detali architektonicznych oraz urządzeń budowlanych,
•  instalacji i wyposażenia technicznego,

– których odzwierciedlenie na rysunkach projektu budowlanego nie jest wystarczające dla potrzeb, o których mowa w ust. 1.

3.  Projekty wykonawcze, w zależności od zakresu i rodzaju robót budowlanych stanowiących przedmiot zamówienia, dotyczą:

• przygotowania terenu pod budowę;
• robót budowlanych w zakresie wznoszenia kompletnych obiektów budowlanych lub ich
• robót w zakresie instalacji budowlanych;
• robót związanych z zagospodarowaniem terenu.

Wymagania dotyczące formy projektów wykonawczych przyjmuje się odpowiednio jak dla projektu budowlanego.”

Z definicji tej nie wynika w szczególności, że projekt wykonawczy ma zawierać rozwiązania warsztatowe, ani też , że powinien obejmować „wszystkie” elementy i detale (węzły). Zakres projektu wykonawczego określimy bardziej szczegółowo, biorąc pod uwagę zapisy innych dokumentów opublikowanych w Polsce.

Po pierwsze zauważmy, ze w świetle obecnie obowiązujących przepisów autorzy projektów wykonawczych nie muszą posiadać uprawnień budowlanych. Tak więc nie muszą tych projektów wykonywać Projektanci, którzy z definicji posiadają stosowane uprawnienia budowlane.

Podstawą do określenia zakresu projektu wykonawczego mogą być Środowiskowe Zasady Wyceny Prac Projektowych [10]. Według nich z zakresu projektu wykonawczego wyłączone są m.in.:
projekty organizacji robót i zagospodarowania placu budowy, rusztowań, zasilania placu,
projekty warsztatowe konstrukcji, montażowe rozdzielni elektrycznych i inne podobne.

Wyłączenie dotyczy również wyceny, to znaczy koszt projektu wykonawczego nie obejmuje kosztu wykonania powyższych czynności .

Rysunki warsztatowe

Jak wynika z powyższych rozważań, ani aktualny projekt techniczny, ani wcześniejszy projekt wykonawczy nie obejmują dokumentacji wykonawcy, a w szczególności rysunków roboczy prefabrykatów (  np. elemntów konstrukcji stalowej lub szczegółowego zbrojenia żelbetu).
Rysunki warsztatowe są składnikiem kosztu Wykonawcy (tj są kosztem wykonania obiektu, a nie opracowania dokumentacji projektowej)  i powinny być opracowane przez wykonawcę, jako dostawcę i  gwaranta wymienionych elementów. Zgodnie z tą zasadą z zakresu projektu wykonawczego należałoby wyłączyć również instrukcje obsługi i eksploatacji obiektu, instalacji i urządzeń związanych z obiektem, które także powinny być opracowane przez wykonawcę jako dostawcę i gwaranta instalacji.

Stosunkowo największe zrozumienie rozdziału pomiędzy dokumentacją wykonawczą i rysunkami warsztatowym, a także miejsca ich wykonywania, dotyczy rysunków warsztatowych konstrukcji stalowych. W dawnej polskiej normie [11] zgodnie z ideą europejską, podano definicję rysunków warsztatowych konstrukcji stalowej. Definicja pozostaje w zgodzie z powyższymi rozważaniami, a jest sformułowana następująco:

„Rysunki warsztatowe opracowuje wykonawca, jeśli w kontrakcie nie uzgodniono inaczej.

Rysunki sporządza się zgodnie z: [12], [13], [14].
Przy kształtowaniu konstrukcji należy uwzględnić wymagania dotyczące nakładania i renowacji powłok ochronnych wg  [15].

Rysunki warsztatowe, wykonane przez wykonawcę akceptuje projektant przed skierowaniem do produkcji. (Akceptacja dotyczy wyłącznie zgodności przyjętych rozwiązań z założeniami projektu).

Rysunki warsztatowe obejmują:
a) rysunki elementów konstrukcji,
b) wykazy stali, łączników,
c) rysunki zestawieniowe (schematy montażowe) i niezbędne szczegóły połączeń montażowych,
d) wykazy elementów.

Obliczenia połączeń elementów wykonywane są łącznie z rysunkami warsztatowymi, jeśli to zostało uzgodnione w kontrakcie.”

Zakres projektu wykonawczego (PW) i technicznego (PT)

Przyjmujemy, pozostając w zgodzie z [1], że projekt wykonawczy zawiera:

1. specyfikację techniczną wykonania i odbioru,
2. przedmiar robót i kosztorysy inwestorskie, opracowane w sposób uproszczony i powołującą się na pozycje STWO ( a nie KNR),
3. dokumentację rysunkową – w zakresie i formie przedstawionej w następnej części niniejszego artykułu wraz wykazami materiałowymi.

Standard rysunków wykonawczych ( projektu technicznego)

Na rysunkach zamieszczanych w projekcie wykonawczym/technicznym należy podawać tylko i wyłącznie te informacje, które są ważne z punktu widzenia projektanta i za które bierze on odpowiedzialność, a więc:

1. Wymiary systemowe i inne istotne ze względów trwałości, funkcjonalności oraz estetyki budowli, a także warunków BHP, p-poż i Sanepid,
2. Szczegóły trudniejszych połączeń i wymiary połączeniowe.

W dokumentacji wykonawczej NIE detalujemy konstrukcji, to znaczy NIE rysujemy jego poszczególnych elementów, co jest pozostawione dla rysunków roboczych (warsztatowych). Wykazy materiałowe zawierają scalone (bez detalowania poszczególnych pozycji) wykazy materiałów.
Wymiary odczytane z rysunków wykonawczych, lecz nie podawane explicite przez Projektanta nie są wiążące dla innych uczestników procesu inwestycyjnego i nie należy ich odczytywać z plików i/lub rysunków ze skali. Bezwzględnie wiążące są natomiast informacje podane jawnie. Nie mogą być one zmienione na kolejnych etapach procesu inwestycyjnego bez przeprowadzenia procedury szczególnej, wymagającej zgody Projektanta oraz Inwestora, ale jedynie wówczas, gdy rozwiązania zastępcze będą równoważne do rozwiązań projektowych, w szczególności pod względem , funkcjonalności, trwałości oraz niezawodności.

Przykład rysunków PW konstrukcji

Na rys. 1 i 2 pokazano szkice ilustrujące podstawową zasadę wykonywania rysunku wykonawczego konstrukcji, na przykładzie konstrukcji stalowej. Podobne zasady dotyczą  innych rodzajów w tym konstrukcji żelbetowych.

Rysunki wykonawcze są dwóch rodzajów:

Z – rysunki zestawieniowe (złożeniowe) , na których w wymaganej liczbie przekrojów i widoków jest pokazana cała konstrukcja. Zaleca się by elementy wysyłkowo-montażowe były oznaczane symbolami elemntów, ale możliwe jest również rysowanie konstrukcji „ w widoku fotograficznym”. Na rysunkach Z  opisujemy symbole elementów konstrukcji w celach ich identyfikacji oraz zestawień materiałowych, a także otaczamy okręgami te detale konstrukcyjne, które podlegają przedstawieniu narysunkach detali D Każde takie wskazanie opisujemy: Symbol detalu (węzła) D / Nr rysunku z detalami RD.

Na rys. 1 pokazano przykład rysunku zestawieniowego PW-K-Z-001.

Rys.1. Przykład rysunku zestawczego konstrukcji PW-K-Z-001 z projektu technicznego

D – rysunki detali, na którym rysujemy węzły konstrukcji  wskazane na rysunkach Z . Zaleca się dokonania wzajemnego powiązania rysunku/ów zestawczych z rysunkami detali/węzłów:

1. na rys, zestawczym oznaczamy poszczególne detale i wpisujemy odnośnik do rysunku ba którym detal został zobrazowny, np na rys.1  w kólko ujeto miejsce detali D01/nr rysunku detalu
2.  na rysunku detalu  umieszczmy  symbol symbol D1/nr rysunku złożeniowego  Z.

Rysunków (plansz ) zestawieniowych oraz rysunków (plansz z detalami) detali może być wiele. Powinna zachodzić wzajemnie jednoznaczna relacja pomiędzy obiema grupami plansz na przykład w sposób pokazany na rys.1 i 2.

Przykład rysunku wykonawczego konstrukcji stalowej, a także konstrukcji żelbetowej, zaczerpnięty z praktyki dydaktycznej oraz komercyjnej przedstawiono w artykule.

Rysunki warsztatowe

Podstawy i procedura opracowania rysunków warsztatowych

Rysunki warsztatowe są rysunkami elementów konstrukcji budowlanych, służącymi do wykonania elementu bezpośrednio na warsztacie lub na budowie. Wymagana jest duża precyzja rysunków warsztatowych, a najczęściej też duża szczegółowość, tak by bezpośredni wykonawca elementu budowlanego miał jednoznacznie określone zadanie w sposób nie dopuszczający swobodnych lub dowolnych interpretacji. Ponieważ na rysunkach warsztatowych należy jednoznacznie określić technologię wykonania elementu, a nie tylko parametry techniczne wyrobu, więc osobą właściwą do jego opracowania jest Wykonawca, dysponujący wiedzą o możliwościach swoich warsztatów wytwórczych i stosowanych tam technologiach.

Na rysunkach warsztatowych podawane są szczegółowe i wiążące pracowników warsztatu informacje, w tym wymiary, które są opracowane przez Wykonawcę na podstawie projektu wykonawczego. Wykonawca sam dla swoich warsztatów opracowuje rysunki warsztatowe, czym przejmuje odpowiedzialność za rysunki dostarczane dla swoich pracowników,  ich zgodność z posiadanymi technologiami wytwórczymi oraz technikami montażu konstrukcji na budowie.

Szczegółowe zasady wykonania rysunków warsztatowych są zależne od potrzeb warsztatu Wykonawcy i różnią się w zależności od rodzaju konstrukcji, stopnia prefabrykacji konstrukcji oraz automatyzacji procesu wytwórczego. Rysunki warsztatowe są zwykle wymagane w przypadku elementów prefabrykowanych. w przypadku monolitycznych konstrukcji żelbetowych za elementy prefabrykowane uważa się kształty zbrojenia (figury zbrojeniowe) oraz siatki zbrojeniowe  i inne układy szkieletów zbrojeniowych, w tym pojedyncze figury zbrojenia.

Podczas opracowywania rysunków warsztatowych Wykonawca ma za zadanie sprawdzić prawidłowość wytycznych wydanych przez Projektanta w projekcie budowlanym  i projektach wykonawczych pod względem możliwości wytworzenia oraz prawidłowego zmontowania konstrukcji na budowie. W przypadku stwierdzenia niezgodności projektu z niniejszymi kryteriami nie ma jednak uprawnień do samodzielnej zmiany bezwzględnie go obowiązujących wytycznych projektowych.
Rysunki warsztatowe opracowane są w zgodzie z projektem wykonawczym, ale mają za zadanie uwzględnić możliwości technologiczne Wykonawcy, a w szczególności wdrożony przez Niego system zapewnienia jakości i zgodności produktu z projektem budowlanym oraz projektami wykonawczymi.

Ze względu na wymaganą szczegółowość i precyzję rysunków warsztatowych są one pracochłonne i bardzo odpowiedzialne, a z tego powodu Wykonawca najczęściej nie chce przejąć na siebie oczywistego obowiązku opracowania rysunków roboczych i żądania takie stawia Projektantowi Inwestora , mimo, tego że ten nie może mieć wiedzy o technologiach stosowanych u Wykonawcy oraz wdrożonym u Niego procedurach zapewnienia jakości wyrobu.
Jednocześnie Projektant (Konstruktor lub Architekt) nie ma możliwości wykonania rysunków warsztatowych ze względu na ograniczony budżet ustalany bez uwzględnienia czynności wykonania rysunków warsztatowych, ale także ze względu na brak kwalifikacji z branży technologii metali, technologii betonu, technologii i organizacji budowy itd. Takie umiejętności powinni posiadać pracownicy zatrudniani u Wykonawcy.

Opisany wyżej fundamentalny konflikt Projektanta i Wykonawcy, jednoznacznie wskazuje, że rysunki warsztatowe MUSZĄ być wykonane przez Wykonawcę (wynajętego przez Niego kreślarza) w każdym przypadku, gdy będą potrzebne dla pracowników na warsztatach, to znaczy wówczas, gdy projekt wykonawczy nie będzie wystarczający dla robotników na warsztacie lub na budowie. Wykonawcy bronią się przez ich opracowaniem ponieważ, „rysunki są dla ich bo są zbyt drogie w produkcji i wymagają zbyt wiele czasu i zaangażowania wartościowych pracowników”, ale przede wszystkim dlatego, że podjecie się ich wykonania, powoduje przejęcie odpowiedzialności za jakość i kompletność, a to z kolei odbiera bardzo wygodnego, powszechnie i chętnie wykorzystywanego przez Wykonawców argumentu, o złej jakości, niekompletności i nieterminowości dokumentacji dostarczonej przez Inwestora lub Jego Projektanta. Ta typowa argumentacja ma za zadanie usprawiedliwić złą jakość wykonawstwa, której ważnym składnikiem są terminy wykonania.

Żądanie dostarczenia dokumentacji konstrukcyjnej przez Projektanta Inwestora – Wykonawca często rozciąga na dokumenty ewidentnie technologiczne, takie jak: karty procesu spawalniczego,  receptury wytworzenia i pielęgnacji betonu, rysunki figur zbrojeniowych, dokumentację szalunków, organizację robót dla prac ziemnych, projektu montażu, itd.  To jest kolejne, oczywiste nadużycie, jeśli za żądanie nie ejst stowarzyszone ze słusznym wynagrodzeniem dla osób , które za Wykonawcę musi zatrudnić Projektant.

Rysunki warsztatowe są od wielu lat  źródłem zamieszania i irytacji i co ważniejsze, istotnym, choć z gruntu niesłusznym – źródłem roszczeń w zakresie odpowiedzialności zawodowej wobec Projektantów i Architektów. Niezauważalne błędy w rysunkach warsztatowych często prowadzą do nieoczekiwanych wyników prac budowlanych: do usterek, tragicznych obrażeń ciała i awarii oraz katastrof budowlanych. W konsekwencji nadzwyczaj często prowadzi to do niepotrzebnych i wygórowanych roszczeń wobec Architektów i Inżynierów.

W celu unormowania tej sytuacji i opracowania rysunków warsztatowych tam, gdzie jest to najbardziej właściwe z jednoczesną procedurą ostatecznego zweryfikowania projektu budowlanego i projektów wykonawczych – w Europie i na świecie rysunki warsztatowe na mocy dokumentów kontraktowych (np wzorca FIDIC), zobowiązany jest przedstawić Wykonawca, a wraz z rysunkami warsztatowymi przedłożyć dane użytych materiałów i próbki zastosowanych produktów oraz karty technologiczne specjalnych procesów (np spawania lub produkcji mieszanki betonowej).
Projektant Inżynier i Architekt zobowiązany jest umową z Inwestorem do zaopiniowania  i zatwierdzenia rysunków warsztatowych lub podjęcia innych  odpowiednie działań w przypadku  stwierdzenia niezgodności rozwiązań przedstawionych przez Wykonawcę z Projektem, co am za zadanie poskromić Wykonawcę przed nieuzasadnionymi oszczędnościami kosztem utraty jakości produktu-budowli.

Rysunki warsztatowe są to rysunki, schematy, i inne dane specjalnie przygotowane do wykonania budowli lub jej elementu przez Wykonawcę, Podwykonawcę, Producenta lub Dystrybutora. Danymi produktu są: rysunki, harmonogramy, wykresy standardowe,  osiągi, instrukcje, broszury, wykresy i inne informacje dostarczone przez Wykonawcę do zilustrowania materiałów lub sprzętu do określonej  zęści pracy. Próbki są fizycznie przedstawionymi przykładami materiałów, sprzętu lub wykonania i ustanawiają standardy dzięki którym praca będzie oceniana.

Wykonawca zobowiązany jest opracować rysunek warsztatowy za każdym razem, gdy uzna go za potrzebny do realizacji zadania kontraktowego, a jednocześnie mocno podkreślamy, że po podpisaniu kontraktu nie może żądać dodatkowych rysunków od Inwestora i Projektanta. Wykonawca opracowuje rysunki warsztatowe dla własnych pracowników, pouczając ich w ten sposób o sposobie postępowania w celu spełnienia wymagań specyfikacji warunków zamówienia i Projektu. Wykonawca zobowiązany jest produkować rysunki warsztatowe, nawet jeśli nie jest proszony o przedłożenie go do zatwierdzenia Inżyniera. Podstawowym powodem i zadaniem przeglądu i zatwierdzania rysunków warsztatowych Wykonawcy  przez Projektanta jest stwierdzenie, że Wykonawca rozumie Projekt oraz wychwycenie błędów konstrukcyjnych i  wszelkich innych niezrozumień przed skierowaniem na warsztat lub budowę. Wykonawca powinien udowodnić Inżynierowi Projektantowi, że zamówiony produkt będzie prawidłowo wykonany,a Inżynier i Architekt będą zadowoleni  z efektu.

Jeśli rysunki warsztatowe będą wskazywały, że zamówiona  praca nie będzie zgodne z zamiarem wyrażonym w projekcie i specyfikacji zamówienia, to Inżynier i Architekt mają możliwość powiadomienia Wykonawcy jeszcze przed kosztowną produkcją, zakupem lub kosztownymi instalacjami o konieczności wprowadzenia zmian. Alternatywnie doszłoby do zdyskwalifikowania już wykonanych i zmontowanych elementów. Alternatywna procedura byłaby o wiele bardziej kosztowna ekonomiczne nieuzasadniona. Właściwe stosowanie systemu oceny rysunku warsztatowych pozwala uniknąć kosztownych błędów spowodowanych przez niezrozumienie wymogów kontraktowych, w tym Projektu.

Procedurę sprawdzania rysunków warsztatowych przez Inżyniera i Architekta należy traktować jako profesjonalny standard nadzoru projektowego inwestycji. Krytyczne stanowisko Inżyniera i Architekta byłoby trudne do uzasadnienia po odstąpieniu od procedury: 1) opracowania rysunków warsztatowych przez Wykonawcę, a nie Projektanta 2) sprawdzania i zatwierdzania tych rysunków przez Projektanta, a nie Inspektora nadzoru inwestorskiego.

Opisana wyżej procedura opracowania i zatwierdzania rysunków warsztatowych działa oczywiście na korzyść Inwestora, w tym na ograniczenie kosztów inwestycji i zachowania jej jakości przewidzianej w Projekcie. W przypadku, gdy wymagane korekty na rysunkach warsztatowych, opracowanych przez Wykonawcę są znaczne, to Inżynier i Architekt  zazwyczaj całkowicie odrzuca rysunki i prosi o ich ponowne przedstawienie.

Standardy rysunków warsztatowych

Najczęściej stosowane standardy opracowania rysunków warsztatowych konstrukcji stalowych oraz żelbetowych przedstawiono poniżej. Na etapie rysunków warsztatowych nie opracowuje się opisów, z wyjątkiem instrukcji eksploatacji. Przedmiotem niniejszego artykułu nie jest też dokumentacja powykonawcza, którą opracowuje Wykonawca.

Rysunki warsztatowe/robocze elementów konstrukcyjnych należy wykonać zgodnie z normami rysunkowymi, w szczególności serii PN-ISO 128 oraz PN-ISO 129 i PN-ISO 10-209, gdzie najważniejsze są zunifikowane dla wszystkich branż zasady  wymiarowania [16], oraz sposób przedstawienia na rysunkach roboczych [17].

Standardy rysunków roboczych (warsztatowych) powinny być objęte normami zakładowymi Wykonawcy i na żądanie Projektanta (autora projektu budowlanego lub wykonawczego) powinny być przedstawione do jego wiadomości.

Przykłady standardów rysunku warsztatowego są przedstawione w odrębnych opracowaniach:
dla konstrukcji stalowej,
dla konstrukcji żelbetowej.Literatura

1. Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane (jednolity tekst z dnia 2 październi-ka 2013), no. Dz.U. 1994 nr 89 poz. 414 z późn zmianami (1995), [ http://isap.sejm.gov.pl/Download;jsessionid=F647069A56F7416AC9DCA1F86789A019?id=WDU20130001409&type=3 ]
2. Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane (jednolity tekst z dnia 2 października 2013), no. Dz.U. 1994 nr 89 poz. 414 z późn zmianami (1995), [ http://isap.sejm.gov.pl/Download;jsessionid=F647069A56F7416AC9DCA1F86789A019?id=WDU20130001409&type=3 ]
3. Rozporządzenie Ministra Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej z dnia 25 kwietnia 2012 r. w sprawie szczegółowego zakresu i formy projektu budowlanego, no. Dz.U. 2012 poz. 462 (2012), [ http://isap.sejm.gov.pl/Download;jsessionid=E806E81698974C47D54BAE4AC558A7E0?id=WDU20120000462&type=2 ]
4. Pismo Dyrektora Wydziału Urbanistyki i Architektury Urzędu Miasta Poznania z dnia 7 stycznia 2005 roku znak UA.IX/0717-6/05 do Oddziału Poznańskiego Stowarzyszenia Architektów Polskich, no. znak UA.IX/0717-6/05 (2005
5. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 2 września 2004 r. w sprawie szczegółowego zakresu i formy dokumentacji projektowej, specyfikacji technicznych wykona-nia i odbioru robót budowlanych oraz programu funkcjonalno-użytkowego, no. Dz.U. 2004 nr 202 poz. 2072 z późn zmianami (2004),  http://isap.sejm.gov.pl/Download?id=WDU20042022072&type=2 ]
6. Ustawa z dnia 29 stycznia 2004 r. Prawo zamówień publicznych, Dz.U. 2004 nr 19 poz. 177 z późn zmianami (2004), [ http://isap.sejm.gov.pl/Download?id=WDU20040190177&type=3 ]
7. Ustawa z dnia 13 lutego 2020 r. o zmianie ustawy – Prawo budowlane oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 471)
8. Dz.U.2022.0.1679 t.j. Rozporządzenie Ministra Rozwoju z dnia 11 września 2020 r. w sprawie szczegółowego zakresu i formy projektu budowlanego
9. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 2 września 2004 r. w sprawie szczegółowego zakresu i formy dokumentacji projektowej, specyfikacji technicznych wykona-nia i odbioru robót budowlanych oraz programu funkcjonalno-użytkowego, no. Dz.U. 2004 nr 202 poz. 2072 z późn zmianami (2004), [ http://isap.sejm.gov.pl/Download?id=WDU20042022072&type=2 ]
10. Środowiskowe zasady wycen prac projektowych (2012-2016). (2016). ITB
11. PN-B-06200:2002, Konstrukcje stalowe budowlane – Warunki wykonania i odbioru – Wymagania podstawowe
12. PN-EN ISO 5261:2002, Rysunek techniczny. Przedstawianie uproszczone prętów i kształtowników
13. PN-ISO 8991:1996, System oznaczeń części złącznych
14. PN-EN ISO 2553:2014, Spajanie i procesy pokrewne. Umowne przedstawianie na rysunkach. Złącza spajane
15. PN-EN ISO 12944-3:2001, Farby i lakiery. Ochrona przed korozją konstrukcji stalo-wych za pomocą ochronnych systemów malarskich. Część 2: Klasyfikacja środowisk
16. PN-ISO 129+Ak:1996, Rysunek techniczny. Wymiarowanie. Zasady ogólne. Definicje. Metody wykonania i oznaczenia specjalne
17. PN-ISO 7437:2011, Rysunek techniczny. Rysunki budowlane. Ogólne zasady wykonywania rysunków roboczych prefabrykowanych elementów konstrukcyjnych

________________________________